Treści programowe

Zakład Antropologii - treści programowe
• ANTROPOLOGIA (kier. Wychowanie fizyczne)
• ANTROPOLOGIA (kier. Fizjoterapia)
• BIOLOGICZNY ROZWÓJ CZŁOWIEKA (kier. Turystyka i rekreacja)

ANTROPOLOGIA, Kierunek: Wychowanie Fizyczne, studia I stopnia, II rok, semestr I
WYKŁADY:
Przedmiot i zakres antropologii, definicje, charakterystyka poszczególnych działów, cele i zadania antropologii
sportu, znaczenie antropologii dla nauk o kulturze fizycznej. Ontogeneza - definicje, auksologia jako nauka o
rozwoju osobniczym, podstawowe pojęcia i aspekty dotyczące procesów rozwojowych, ogólne prawidłowości
rozwoju osobniczego. Okresy rozwoju osobniczego - kryteria podziału ontogenezy na okresy, charakterystyka
okresów: prenatalnego, noworodka, niemowlęctwa, dzieciństwa niezróżnicowania płciowo, dzieciństwa
zróżnicowania płciowo (przebieg dojrzewania płciowego, regulacja hormonalna), młodzieńczego, dorosłego,
dojrzałego, starości (zjawiska klimakterium i andropauzy). Próby wyjaśnienia procesów starzenia. Problematyka
długości życia.
Czynniki rozwoju osobniczego - klasyfikacja czynników:
- Czynniki endogenne genetyczne (genotyp i fenotyp, geny a cechy, typy dziedziczenia, pojęcie
odziedziczalności). Płeć jako czynnik genetyczny: zaburzenia w procesie różnicowania płci, dymorfizm płciowy.
Rasa jako czynnik genetyczny: współczesna koncepcja rasy, proces rasogenezy (mechanizmy) główne
ugrupowania rasowe współczesnej ludności. Konstytucja psychofizyczna jako czynnik genetyczny: przegląd
głównych ujęć konstytucjonalnych. Teorie ukierunkowania rozwoju (kanalizacja rozwoju, limitowane
ukierunkowanie rozwoju, koncepcja rozwoju wielopoziomowego, typy rozwoju). Zagadnienie doboru
małżeńskiego i efektów heterozji.
- Czynniki endogenne niegenetyczne - (paragenetyczne) - niektóre wyznaczniki do szacowania wpływu
czynników endogennych niegenetycznych (wiek rodziców, kolejność urodzenia). - Czynniki egzogenne -
biogeograficznego - wpływ klimatu i wysokości nad poziomem morza na wymiary ciała i procesy rozwojowe,
rytmika sezonowa wzrastania.
- Czynniki egzogenne społeczno-ekonomiczne - zróżnicowanie poziomu i tempa rozwoju biologicznego w
zależności od warunków społeczno-ekonomicznych i stylu życia (stopień urbanizacji środowiska miejsca
zamieszkania, wykształcenie, liczba dzieci w rodzinie jako główne wyznaczniki czynników). Międzypokoleniowe
tendencje przemian przebiegu ontogenezy (trendy sekularne) - elementy składowe, przyczyny i skutki tendencji
przemian. Wpływ aktywności ruchowej na budowę ciała i procesy rozwoju biologicznego.
Antropogeneza Człowiek na tle Naczelnych: cechy charakterystyczne rzędu Naczelnych, systematyka i
charakterystyka Naczelnych, cechy specyficznie ludzkie. Morfologiczne konsekwencje pionizacji ciała i
dwunożnej lokomocji. Przebieg hominizacji - główne etapy form i ich charakterystyka (drzewo genealogiczne
hominidów). Zasadnicze etapy rozwoju kultur związane z kształtowaniem się form ludzkich.
Mechanizmy ewolucji (mutacje, dobór naturalny, izolacje, dryf genetyczny, migracja). Ujęcie procesu
antropogenezy jako układu sprzężeń zwrotnych dodatnich.
ĆWICZENIA
Antropometria i antroposkopia - jako podstawowe metody badawcze w antropologii (punkty pomiarowe,
technika pomiarów, ocena podstawowych cech somatoskopowych). Wskaźniki ilorazowe proporcji i budowy ciała
oraz ich interpretacja. Rozwój wysokości, masy oraz kształtowania się proporcji ciała w ontogenezie (kinetyka i
dynamika rozwoju, zróżnicowanie płciowe).
Metody kontroli i oceny rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży:
- pojęcie norm rozwojowych i zasady ich konstruowania (tabele i siatki centylowe),
- wiek biologiczny i metody jego określania (morfologiczny, zębowy, wtórnych cech płciowych, szkieletowy,).
Przewidywanie dorosłej wysokości ciała (metoda Milicerowej, Welona, RWT i Żarowa). Zagadnienia konstytucji i
somatotypologii: przegląd metod somatotypologicznych Kretschmera, Sheldona, Heath i Carter, Wankego i
Milicerowej. Określanie typu budowy ciała wskaźnikami przyrodniczymi według Milicerowej.
Ocena składu tkankowego ciała - metody szacowania tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała, określanie
należnej masy ciała, nadwagi i otyłości.
LITERATURA PODSTAWOWA
1. Charzewski J., J. Lewandowska, T. Łaska-Mierzejewska, H. Piechaczek, J. Charzewska, A. Skibińska
(red. naukowa - J. Charzewski) - Antropologia, Wyd. AWF Warszawa 1999r.
2. Chrzanowska M., S. Gołąb, Z. Bocheńska, S. Panek - Dziecko krakowskie. Poziom rozwoju
biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Wyd. Monograf. nr 34, AWF Kraków, 1988.
3. Gołąb S., M. Chrzanowska (red.). Przewodnik do ćwiczeń z antropologii. Podręczniki i Skrypty nr 2,
AWF Kraków, 1998.
4. Łaska-Mierzejewska T. (red.) - Zeszyt do ćwiczeń z antropologii. Zeszyty Naukowo-Metodyczne, AWF
Warszawa 1989.
5. Łaska Mierzejewska T. - Antropologia w sporcie i wychowaniu fizycznym. Centralny Ośrodek Sportu,
Biblioteka Trenera, Warszawa 1999.
6. Malinowski A., J. Strzałko (red.) - Antropologia. PWN, Warszawa - Poznań, 1989.
7. Malinowski A. Wstęp do antropologii i ekologii człowieka. Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, 1999.
8. Wolański N. - Rozwój biologiczny człowieka. PWN, Warszawa, 1983 (lub wyd. następne).

ANTROPOLOGIA, FIZJOTERAPIA, studia I stopnia, rok I, semestr II
Zajęcia obejmują 14 godzin wykładów i 28 godzin ćwiczeń oraz 4 godziny pracy własnej. Nauczanie zakończone
jest zaliczeniem i egzaminem pisemnym. Cele nauczania przedmiotu:
• przekazanie wiedzy o człowieku jako istocie biospołecznej, żyjącej w określonych warunkach
środowiska przyrodniczego i społecznego
• poznanie podstawowych prawidłowości rozwoju biologicznego człowieka
• poznanie antropometrycznej metody jego oceny
• kształtowanie umiejętności dokonywania diagnozy i oceny postępu rozwoju fizycznego
w poszczególnych fazach ontogenezy człowieka na tle norm rozwojowych
Tematyka wykładów i ćwiczeń:
1. Antropologia jako nauka, definicje antropologii. Główne działy (obszary zainteresowań) antropologii.
Antropologia a fizjoterapia, główne zagadnienia i tematyka badań. Rozwój biologiczny człowieka a
auksologia. Definicje rozwoju, pojęcie ontogenezy.
2. Antropometria jako podstawowa metoda stosowana w badaniach rozwoju biologicznego człowieka. Punkty
antropometryczne. Przyrządy antropometryczne. Technika przeprowadzania pomiarów.
3. Wskaźniki ilorazowe (antropologiczne), przykłady wskaźników długościowych, szerokościowych i ogólnej
budowy ciała (wagowo-wzrostowych). Powierzchnia ciała. Kierunek i tempo zmian wybranych proporcji
ciała u chłopców i dziewcząt. Przeciętne wartości niektórych wskaźników antropologicznych w okresie
młodzieńczym
4. Ocena wzrastania i rozwoju morfologicznego dzieci i młodzieży. Składowe procesu rozwojowego
(wzrastanie /rozrost/, różnicowanie, dojrzewanie. Poziom, tempo, rytm (rytmiczność) rozwoju, kinetyka i
dynamika rozwoju.
5. Rozwój jako funkcja czynników genetycznych, środowiskowych i czasu. Teoria limitowanego
ukierunkowania rozwoju – teoretyczne wzorce rozwoju biologicznego człowieka. Wielopoziomowy rozwój
fenotypowy osobnika w ontogenezie (model rozwoju stabilnego, progresywnego, regresywnego i
wielopoziomowego). Zmienność międzyosobnicza, norma reakcji, norma adaptacyjna
6. Czynniki rozwoju biologicznego człowieka, ich klasyfikacja. Czynniki endogenne genetyczne. Genotyp a
fenotyp. Dymorfizm płciowy. Czynniki egzogenne. Zróżnicowanie geograficzne
i wpływ klimatu oraz wysokości nad poziomem morza na wymiary i procesy rozwojowe. Oddziaływanie
czynników społeczno-ekonomicznych na wielkość ciała i tempo dojrzewania (środowisko zamieszkania,
poziom wykształcenia i zawód rodziców, dzietność rodziny). Trendy sekularne /tendencja przemian/ i
akceleracja rozwoju, przykłady cech, przyczyny zmian.
7. Etapy (okresy) rozwoju osobniczego człowieka – kryteria podziału. Charakterystyka morfologiczna i
motoryczna okresów rozwoju osobniczego człowieka: noworodka; niemowlęcia; wczesnego dzieciństwa
(„niezróżnicowanego płciowo”); starszego dzieciństwa („zróżnicowanego płciowo”) – faza prepubertalna,
pubertalna; młodzieńczego.
8. Podstawowe reguły rozwoju motorycznego. Skala V. Apgar. Odruchy bezwarunkowe noworodka. Wiek
płodowy, urodzeniowa długość i masa ciała, zakresy zmienności. Przeciętne dalsze trwanie życia w wieku 0
w Polsce w ostatnich latach.
9. Kształtowanie się wysokości i masy ciała u chłopców i dziewcząt od urodzenia do zakończenia procesu
wzrastania na podstawie średnich arytmetycznych i wielkości przyrostów rocznych. Ilustracje graficzne.
Ocena kinetyki i dynamiki zmian, dymorfizm płciowy. Rozwój funkcji układu kostno-stawowego i
mięśniowo-nerwowego w okresie niemowlęcym. Początki kształtowania się fizjologicznych krzywizn
kręgosłupa. Czas i kolejność wyrzynania się zębów mlecznych, wyrzynanie się zębów stałych.
10. Dojrzewanie płciowe dziewcząt i chłopców. Typowa kolejność (sekwencja zmian) objawów dojrzewania oraz
przeciętny wiek ich występowania. Skok pokwitaniowy cech morfologicznych. Wiek oraz wielkość skoku
pokwitaniowego a tempo rozwoju. Regulacja hormonalna okresu pokwitania. Przebieg i mechanizmy
regulacyjne cyklu płciowego kobiety. Wiek występowania menarche w Polsce
11. Pojecie wieku rozwojowego (biologicznego). Kryteria (metody) oceny wieku rozwojowego. Czas stosowania
poszczególnych metod oceny wieku rozwojowego
• Wiek szkieletowy (kostny), główne etapy kostnienia kości długich
• Wiek morfologiczny
• Wiek zębowy
• Wiek dojrzałości płciowej, skala Tannera
12. Pojecie norm rozwojowych. Norma jako biologiczny układ odniesienia. Statystyczne zakresy norm. Średnia
arytmetyczna (x) i odchylenie standardowe (s). Siatki centylowe, pozycje centylowe, zakresy norm
pomiędzy 25 a 75 centylem, 10 a 90 oraz 3 a 97 centylem. Rodzaje norm rozwojowych. Aktualność norm
13. Prognozowanie dorosłej wysokości ciała. Charakterystyka wybranych metod prognozowania: metoda siatek
centylowych, metoda Milicerowej, Welona, RWT, Żarowa. Ocena wielkości błędu prognozy.
14. Ocena składu tkankowego ciała. Szacowanie składu ciała metodą antropometryczną i BIA.
15. Pojęcie konstytucji i somatotypu. Przegląd wybranych metod oceny budowy ciała. Charakterystyka metody
Sheldona, Wankego, wskaźników przyrodniczych Perkala w modyfikacji Milicerowej i metody Heath-Carter.
Ocena typu budowy ciała wg metody Milicerowej; Heath-Carter.
Literatura podstawowa /z poniższych pozycji wybrane rozdziały czy podrozdziały dotyczące rozwoju ontogenetycznego człowieka/
1. Antropologia. 1989. Pod red. A. Malinowskiego i J. Strzałko. PWN Warszawa-Poznań.
2. Antropologia. 2004. Red. nauk. J. Charzewski. AWF Warszawa
3. Auksologia. Rozwój biologiczny człowieka i metody jego oceny od narodzin do dorosłości. 2001. Pod
red. I. Mięsowicz. APS Warszawa.
4. Łaska - Mierzejewska T. 1999. Antropologia w wychowaniu fizycznym i sporcie. COS Warszawa.
5. Przewodnik do ćwiczeń z antropologii. 2010. Podręczniki i skrypty nr 2. Pod red. S. Gołąba
i M. Chrzanowskiej. AWF Kraków.
6. Wolański N. 2005. Rozwój biologiczny człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN.
7. Żarów R. 2001. Prognozowanie dorosłej wysokości ciała chłopców. Model własny i analiza porównawcza
innych metod. Studia i Monografie nr 17, AW Kraków.

BIOLOGICZNY ROZWÓJ CZŁOWIEKA, Kierunek: Turystyka i Rekreacja, Studia I stopnia, semestr I
WYKŁADY
Podstawowe pojęcia dotyczące procesów rozwojowych: wzrastanie, różnicowanie, dojrzewanie. Podział
rozwoju osobniczego na okresy i ich charakterystyka. Rozwój prenatalny (przedurodzeniowy). Zapłodnienie.
Bruzdkowanie i gastrulacja. Tworzenie się listków zarodkowych. Powstawanie narządów pierwotnych. Błony
płodowe. Budowa i funkcje łożyska. Rozwój postnatalny (pourodzeniowy). Charakterystyka okresów
rozwojowych z uwzględnieniem ich specyfiki i odrębności w zakresie rozwoju morfologicznego i motorycznego.
Rozwój morfologiczny i motoryczny w okresie noworodka. Rozwój morfologiczny i motoryczny w okresie
niemowlęctwa. Rozwój morfologiczny i motoryczny w okresie dzieciństwa niezróżnicowanego płciowo,
(podokres poniemowlęcy, podokres przedszkolny). Rozwój morfologiczny i motoryczny w okresie dzieciństwa
zróżnicowanego płciowo (podokres przedpokwitaniowy, podokres pokwitaniowy). Neurohormonalna
regulacja dojrzewania płciowego. Rozwój morfologiczny i motoryczny w okresie młodzieńczym. Okres
dojrzały. Cykl płciowy kobiety i jego regulacja hormonalna. Motoryczność człowieka w wieku dojrzałym. Okres
inwolucji. Współczesny stan wiedzy o procesach starzenia. Zmiany motoryczności w okresie inwolucji. Rola
aktywności ruchowej w procesie rewitalizacji.Wiek biologiczny i kryteria jego oceny. Pojęcie normy jako
biologicznego układu odniesienia. Kryteria oceny wieku rozwojowego: wiek morfologiczny, wiek szkieletowy,
wiek zębowy, wiek drugorzędnych cech płciowych, wiek sprawności ruchowej. Czynniki warunkujące procesy
rozwoju. Czynniki endogenne genetyczne. Genotyp człowieka. Mechanizm przekazywania informacji
genetycznej. Dziedziczność i zmienność. Geny i cechy. Cechy mono- i poligeniczne. Fenotyp. Płeć jako czynnik
genetyczny. Genetyczna determinacja płci. Zaburzenia w procesie różnicowania się płci. Dymorfizm płciowy w
budowie ciała i rytmice rozwoju. Rasa jako czynnik genetyczny. Współczesna koncepcja rasy. Mechanizmy
procesu rasogenezy. Główne ugrupowania rasowe współczesnej ludności. Konstytucja psychofizyczna człowieka.
Rozwój metod oceny typów konstytucyjnych. Czynniki endogenne - paragenetyczne. Czynniki egzogenne środowiskowe.
Wpływ środowiska biogeograficznego. Wpływ środowiska społeczno-ekonomicznego. Trendy
sekularne i akceleracja rozwoju. Wpływ aktywności ruchowej na procesy rozwoju i budowę ciała. Biologiczne
skutki rozwoju cywilizacji. Rola gruczołów dokrewnych w regulacji procesów rozwojowych. Gruczoły
wydzielania wewnętrznego i działanie wydzielanych przez nie hormonów. Neurohormonalna regulacja
wydzielania. Biorytmika organizmu ludzkiego. Znaczenie rytmów biologicznych w organizacji pracy i
wypoczynku.
ĆWICZENIA
Elementy budowy histologicznej i anatomicznej człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem układów: kostnego i
mięśniowego. Metody badań rozwoju biologicznego człowieka. Antropometria - płaszczyzny ciała i punkty
pomiarowe. Instrumentarium, technika wykonywania pomiarów. Ćwiczenia praktyczne z antropometrii.
Doskonalenie techniki pomiarów. Antroposkopia - ocena cech opisowych. Ocena proporcji ciała. Obliczanie
podstawowych wskaźników ilorazowych. Diagnostyka nadwagi i otyłości. Rozwój osobniczy człowieka. Podział
ontogenezy na etapy rozwojowe. Ilościowe i jakościowe aspekty rozwoju. Zmienność z wiekiem wysokości i
masy ciała - analiza kinetyki i dynamiki rozwoju. Kształtowanie się proporcji ciała w progresywnej fazie rozwoju.
Wiek biologiczny i metody jego oceny. Normy rozwoju fizycznego. Zasady wyznaczania norm. Posługiwanie się
siatką centylową. Charakterystyka kryterium morfologicznego, szkieletowego, zębowego, dojrzałości płciowej i
sprawności fizycznej. Metody oceny typów somatycznych. Metody oceny składu tkankowego ciała.
LITERATURA PODSTAWOWA
1. Charzewski J. (red.) - Zarys antropologii dla studiujących wychowanie fizyczne. Wyd. AWF Warszawa,
1999.
2. Chrzanowska M., Gołąb S., Żarów R. Sobiecki J., Brudecki J. Dziecko krakowskie 2000. Studia i
Monografie AWF w Krakowie Nr 19, 2002.
3. Malinowski A. , Strzałko J. (red.) - Antropologia, PWN Warszawa - Poznań, 1989 (wybrane rozdziały).
4. Gołąb S., Chrzanowska M. (red.) - Przewodnik do ćwiczeń z antropologii. Podręczniki i Skrypty Nr 2,
AWF Kraków, 1998.
5. Aleksandrowicz R. - Mały atlas anatomiczny. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2000.
6. Łaska-Mierzejewska T. (red.) - Ćwiczenia z antropologii, AWF Warszawa, 1997, 2002.
7. Łaska-Mierzejewska T. - Antropologia w sporcie i wychowaniu fizycznym. Centralny Ośrodek Sportu.
Biblioteka Trenera. Warszawa, 1999.
8. Szopa J., Mleczko M., Żak S. - Podstawy antropomotoryki. Wyd. Naukowe PWN. Warszawa - Kraków,
1996 (wybrane rozdziały).
9. Wolański N. - Rozwój biologiczny człowieka, PWN Warszawa, 1986
10. Ostrowski K. - Embriologia człowieka, PZWL, (wybrane rozdziały).